Λόμπινγκ και νομοθέτες: Έλεγχος της ΕΕ αποκαλύπτει «γκρίζες ζώνες» από άποψη διαφάνειας

Το Μητρώο Διαφάνειας της ΕΕ, που παρέχει πληροφορίες σχετικά με τους εκπροσώπους συμφερόντων (κοινώς «λομπίστες») που ασκούν λόμπινγκ στην Επιτροπή, στο Κοινοβούλιο και στο Συμβούλιο, παρουσιάζει θετικά χαρακτηριστικά και ενημερώνει τους πολίτες για τη δύναμη επιρροής των εκπροσώπων συμφερόντων. Ωστόσο, εμφανίζει αδυναμίες και κενά στην πληροφόρηση, με αποτέλεσμα να αποδυναμώνεται η διαφάνεια των δραστηριοτήτων λόμπινγκ που λαμβάνουν χώρα στα τρία μεγαλύτερα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Επιπλέον, οι εκπρόσωποι συμφερόντων μπορούν να παρακάμψουν την εγγραφή στο Μητρώο για ένα εύρος αλληλεπιδράσεων, στο πλαίσιο των οποίων έχουν ακόμη το ελεύθερο να ασκήσουν επιρροή στους νομοθέτες της ΕΕ.

Το λόμπινγκ αποτελεί βασικό δημοκρατικό εργαλείο που παρέχει τη δυνατότητα σε οργανώσεις και άτομα να συνεισφέρουν στη χάραξη πολιτικής και στη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, χωρίς μηχανισμούς διαφάνειας, η δραστηριότητα αυτή μπορεί να οδηγήσει στην άσκηση αθέμιτης επιρροής, σε αθέμιτο ανταγωνισμό ή ακόμη και σε διαφθορά. Προκειμένου να αποτρέψουν οποιαδήποτε αντιδεοντολογική συμπεριφορά υπαλλήλων τους, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ εφαρμόζουν δικά τους πλαίσια δεοντολογίας. Μάλιστα, η Επιτροπή, το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο ενστερνίστηκαν το Μητρώο Διαφάνειας, το οποίο αποτελεί ένα κεντρικό σημείο εισόδου για τους εκπροσώπους συμφερόντων που επιθυμούν να επηρεάσουν τη χάραξη πολιτικών και τη λήψη αποφάσεων στην ΕΕ. Το 2021, τα συγκεκριμένα θεσμικά όργανα συμφώνησαν να θεσπιστεί η αρχή της αιρεσιμότητας, σύμφωνα με την οποία η εγγραφή στο Μητρώο αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την άσκηση ορισμένων δραστηριοτήτων από τους εκπροσώπους συμφερόντων.

«Το Μητρώο Διαφάνειας της ΕΕ πρέπει να ενισχυθεί για να μην μετατραπεί σε “χάρτινη τίγρη”», δήλωσε ο Jorg Kristijan Petrovič, Μέλος του ΕΕΣ και επικεφαλής του ελέγχου. «Αν και παρέχει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με το λόμπινγκ, δεν αποτελεί πανάκεια. Υπάρχουν αρκετές αλληλεπιδράσεις με τους νομοθέτες της ΕΕ με σκοπό το λόμπινγκ που μπορεί να αποκρύπτονται από το κοινό, μειώνοντας έτσι τη διαφάνεια και επηρεάζοντας αρνητικά την εμπιστοσύνη των πολιτών.»

Η διοργανική συμφωνία του 2021 συνάδει σε γενικές γραμμές με τις διεθνείς αρχές για τη διαφάνεια και την ακεραιότητα στον τομέα του λόμπινγκ. Όμως δεν ορίζει ελάχιστες απαιτήσεις σχετικά με την εφαρμογή της. Αντίθετα, εναπόκειται στα θεσμικά όργανα να την εφαρμόζουν όπως ορίζει έκαστο, ρυθμίζοντας για παράδειγμα ποιες δραστηριότητες λόμπινγκ προϋποθέτουν εγγραφή στο Μητρώο ή τους τρόπους αλληλεπίδρασης των εκπροσώπων συμφερόντων με τα μέλη και το προσωπικό των θεσμικών οργάνων. Αυτό που ισχύει είναι ότι η εγγραφή των εκπροσώπων συμφερόντων στο Μητρώο απαιτείται για ορισμένες μόνο συναντήσεις και δραστηριότητες (π.χ. συμμετοχή σε επ’ ακροατηρίου συζητήσεις ή ομάδες εμπειρογνωμόνων). Για παράδειγμα, μια μη κυβερνητική οργάνωση (ΜΚΟ), η οποία συνδέεται με το «Qatargate», συνδιοργάνωσε διάσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο Κοινοβούλιο τον Ιούνιο του 2022, χωρίς να είναι εγγεγραμμένη στο Μητρώο. Παράλληλα, τα μέτρα επιβολής που μπορούν να λάβουν τα θεσμικά όργανα προκειμένου να διασφαλίσουν τη συμμόρφωση των εκπροσώπων συμφερόντων με τις απαιτήσεις εγγραφής και παροχής πληροφοριών δεν ανταποκρίνονται στις περιστάσεις. Μεταξύ του 2019 και του 2022, σχεδόν 1 000 εκπρόσωποι συμφερόντων κατά μέσο όρο διαγράφονταν ετησίως από το Μητρώο για διοικητικούς λόγους. Από την άλλη, οι εκπρόσωποι συμφερόντων που διαγράφηκαν κατόπιν κίνησης σχετικής έρευνας ήταν μόλις έξι.

Το ΕΕΣ επικρίνει τόσο το γεγονός ότι η εγγραφή των εκπροσώπων συμφερόντων στο Μητρώο συνιστά προϋπόθεση μόνο για τις συναντήσεις τους με τους πλέον υψηλόβαθμους υπαλλήλους, όσο και το ότι καταγράφονται μόνον οι προγραμματισμένες συναντήσεις. Η τήρηση αρχείου δεν είναι απαραίτητη για τις αυθόρμητες συναντήσεις, τις μη προγραμματισμένες τηλεφωνικές κλήσεις και τις ανταλλαγές μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Επιπλέον, για τις συναντήσεις τους με όλο το υπόλοιπο προσωπικό πλην όσων τοποθετούνται ιεραρχικά στη θέση του/της γενικού/-ής διευθυντή/διευθύντριας, οι εκπρόσωποι συμφερόντων δεν υποχρεούνται να είναι εγγεγραμμένοι στο Μητρώο. Πάντως, τα θεσμικά όργανα κάνουν κινήσεις προκειμένου να ενισχύσουν τη διαφάνεια και να ενθαρρύνουν την εγγραφή στο Μητρώο, και έχει πράγματι βελτιωθεί η πληροφόρηση που παρέχεται σχετικά με συναντήσεις και δραστηριότητες με εγγεγραμμένους εκπροσώπους συμφερόντων, όμως η δημοσίευση τέτοιων πληροφοριών δεν γίνεται συστηματικά. Επιπλέον, υπάρχει περιθώριο να βελτιωθούν περαιτέρω οι έλεγχοι που διενεργούνται στα στοιχεία που καταχωρίζουν οι εκπρόσωποι συμφερόντων. Και αυτό ιδίως δεδομένου του κινδύνου χρηματοδοτούμενες από τρίτους ΜΚΟ να μην δημοσιοποιούν τις πηγές χρηματοδότησής τους, δηλώνοντας ότι εκπροσωπούν αποκλειστικά τα δικά τους συμφέροντα ή τα συλλογικά συμφέροντα των μελών τους. Αυτό ισχύει επί του παρόντος για το ένα τρίτο των εγγεγραμμένων στο Μητρώο ΜΚΟ. Τέλος, ο ιστότοπος του Μητρώου πρέπει να γίνει πιο φιλικός προς τον χρήστη, ενώ εμφανίζει σημαντικούς περιορισμούς: οι πληροφορίες που παρέχονται σχετικά με βασικές πτυχές των δραστηριοτήτων λόμπιγκ δεν είναι πάντα επαρκείς ώστε να καθίσταται δυνατός ο δημόσιος έλεγχος.

Σημειώνεται ότι ο αριθμός των εγγεγραμμένων στο Μητρώο Διαφάνειας της ΕΕ εκπροσώπων συμφερόντων έχει αυξηθεί σημαντικά από τότε που δημιουργήθηκε, περνώντας από τους 5 500 εγγεγραμμένους το 2012 σε περίπου 12 500 το 2024. Η εγγραφή στο Μητρώο είναι προαιρετική και η σύστασή του βασίστηκε σε διοργανική συμφωνία, η οποία δεν αποτελεί εκτελεστή νομοθετική πράξη. Ως εκ τούτου, δεν προβλέπεται η επιβολή κυρώσεων, σε αντίθεση με ορισμένες ρυθμίσεις σχετικά με το λόμπινγκ που έχουν θεσπίσει χώρες της ΕΕ και οι οποίες καλύπτουν ευρύτερο φάσμα υπαλλήλων. Τον Δεκέμβριο του 2022 έγιναν καταγγελίες ότι το Κατάρ είχε επηρεάσει με παράνομες μεθόδους —ή ακόμη ότι είχε δωροδοκήσει— βουλευτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με σκοπό την επίτευξη στόχων εξωτερικής πολιτικής («Qatargate»). Έκτοτε, το Κοινοβούλιο έλαβε σειρά αποφάσεων σχετικά με τη χρήση του Μητρώου. Αν και ο εν λόγω έλεγχος είχε ξεκινήσει νωρίτερα, εστιάζοντας στην περίοδο 2019-2022, λάβαμε υπόψη τις αποφάσεις αυτές. Η Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια διαπίστωσε πρόσφατα κρούσμα κακοδιοίκησης από μέρους της γραμματείας του Μητρώου —που αποτελεί κοινή δομή και για τα τρία θεσμικά όργανα—, λόγω μη διενέργειας ουσιαστικών ερευνών.

Η ειδική έκθεση 05/2024, με τίτλο «Μητρώο Διαφάνειας της ΕΕ - Χρήσιμες αλλά περιορισμένες οι πληροφορίες που παρέχει σχετικά με τις δραστηριότητες επιρροής (λόμπινγκ)», είναι διαθέσιμη στον ιστότοπο του ΕΕΣ. Οι συστάσεις του ΕΕΣ θα φανούν χρήσιμες ενόψει της επανεξέτασης της διοργανικής συμφωνίας που θα πραγματοποιηθεί το 2025. Το 2019, το ΕΕΣ δημοσίευσε έκθεση με θέμα τα πλαίσια δεοντολογίας των θεσμικών οργάνων της ΕΕ.