Από τους προσωκρατικούς και τον Αριστοτέλη, ως τον Λ.Ντα Βίντσι και σύγχρονα τον Λιαντίνη, η έννοια του πανεπιστήμονος έχει αφήσει ανεξίτηλη τη συμβολή της στη παγκόσμια σοφία. Γιατί όμως τώρα βρισκόμαστε στο τέλμα της λήθης μιας υπόστασης που δεν βρίσκει πια απήχηση στις σύγχρονες απαιτήσεις:
Η έννοια της πανεπιστημοσύνης, όπως εξάγεται από την ετυμολογία της λέξης, ορίζει το άτομο που κατέχει γνώση για όλα τα γνωστικά πεδία, εξ’ου και το Πανεπιστήμιο ως ίδρυμα που παρέχει γνώση για όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Αναλόγως, στα λατινικά αποδόθηκε ως universitas και μετέπειτα εξελίχθηκε στο γνωστό μας University. Κατά συνέπεια, στην ίδια αναλογία με την έννοια του πανεπιστήμονος, μπορούμε να θυμηθούμε τη λατινική απόδοση της Αναγέννησης με τον homo universalis, ή οικουμενικός άνθρωπος, ενσάρκωση του οποίου ήταν ο Λ.Ντα Βίντσι.
«Homo Universalis» είναι ο χαρακτηρισμός ενός ανθρώπου που συμπύκνωνε όλα τα ιδανικά της εποχής της Αναγέννησης: ερευνητικό και κριτικό πνεύμα, φιλοπεριέργεια και κυρίως μία τάση για ενασχόληση με κάθε αντικείμενο της τέχνης και της επιστήμης. Ο όρος αναφέρεται στο εύρος ή την επιθυμητή «καθολικότητα» της πολυμάθειας που μπορούσε να αποκτήσει κανείς [1].
Η έννοια λοιπόν ενός τέτοιου ατόμου είναι γνωστή εδώ και αιώνες στην ιστορία μας και συντηρείτο έκτοτε, κληροδοτώντας από αιώνα σε αιώνα την πληρότητα της έννοιας καθώς και τη σημασία της, τόσο για το άτομο όσο και την κοινωνία ως αποδέκτη.
Όταν διαβάζουμε μεγάλα έργα όπως ο Φάουστ του Γκαίτε και ακολουθούμε τη ψυχολογική και πνευματική πορεία αυτού του τεράστιου δημιουργήματος, ουσιαστικά ανακαλύπτουμε τον πανεπιστήμονα όπως τον ερμήνευσε ο Γκαίτε.
«Τύπος του homo universalis, ο Φάουστ είχε άπειρη μέσα του την ορμή για γνώση, και την ορμή για δράση. Από την ίδια τη φύση του ήταν ξένος στον τύπο του ανθρώπου της κλασικής Ελλάδας. Εκείνου του ανθρώπου, που τα βασικά του γνωρίσματα ήσαν το μέτρο και η Δίκη». Το πνεύμα και το νεύμα του Γκαίτε είναι το εξής. Ότι σου μένει και ό,τι σου δίνεται είναι εκείνο το σημείο, το άπειρα ελάχιστο ανάμεσα στο όχι και το ναι, να το ευρύνεις, να το πλατύνεις, να το βαθύνεις, να το εκτείνεις. Να το μεταχειριστείς μ' έναν τέτοιο τρόπο απόπειρας, και δοκιμασίας, και βασανισμού, και αγωνίας, ώστε από το απειροελάχιστο σημείο να δημιουργήσεις διάσταση, και έκταση, και διάρκεια, χώρο και χρόνο. Να πλάσεις, δηλαδή, από το ανάμεσα στο ναι και στο όχι, ζωή, αλήθεια, και ύπαρξη» [2] Πολύ πρωτύτερα όμως, χτίζεται η βασική έννοια, οι ογκόλιθοι, θα μπορούσαμε να πούμε, του Πανεπιστήμονος, πάνω στους οποίους βασίστηκε όλη δομή και η συνέχεια της έννοιας. Οι ογκόλιθοι βρίσκονται στον Ομηρικό Οδυσσέα όπου με το τετραπέρατο πνεύμα του, σαν πρόγονος του Φάουστ, μας υπέδειξε την δική του αλληγορία για αυτό το ταξίδι και παρέδωσε ένα εγχειρίδιο ζωής που αργότερα ο Καβάφης θα συνοψίσει στη τελευταία του στροφή ως:
«Η Ιθάκη σ' έδωσε τ' ωραίο ταξίδι.
Χωρίς αυτήν δεν θα 'βγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν» [2]
Αυτό το ταξίδι που που τόσα αριστουργήματα μας υποδεικνύουν, έχει θυσιαστεί στο βωμό της αναγκαιότητας.
Η σύγχρονη τάση για αυτή την απαραίτητη εξειδίκευση και κατά συνέπεια μεγαλύτερη επιτυχία στη σημερινή κοινωνικοοικονομική κατάσταση, έχει αλλοιώσει την ουσία του ανθρώπινου πνεύματος που αιώνες τώρα διακυρρήτει την σημασία της πανεπιστημοσύνης για την ατομική και κοινωνική ευδαιμονία.
Πότε διετελέσθηκε αυτή η αλλαγή είναι δύσκολο να οριστεί, ωστόσο διαφαίνεται ότι ένα σύνολο παραγόντων έχει καταστήσει πιο απαραίτητη την εξειδίκευση για την ατομική επιτυχία (αναμφίβολα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ευδαιμονία για έναν πνευματικά ημιτελή άνθρωπο, όπως ορίζει η ουσιαστική ερμηνεία της έννοιας) με αποτέλεσμα να θυσιάζεται η ολοκλήρωση του πνεύματος προς χάριν την μισθολογικής, εταιρικής και κοινωνικής και άλλων ανελίξεων, στόχοι θεμιτοί μεν, αλλά που επιτυγχάνουν δε μονάχα την ικανοποίηση των καταναλωτικών μνειών του σύγχρονου κοινωνικού συνόλου.
Σε αυτό το πλαίσιο, νομίζω θα έπρεπε να ακολουθηθεί μια σχετική bulletοποίηση για να γίνει πιο κατανοητή η πνευματική παρακμή που συντελείται, ωστόσο καθίστανται δύσκολο να συμπυκνωθεί σε οποιαδήποτε λίστα η γνώση και η σοφία τόσων αιώνων.
Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι έκαστος ξεκινά από διαφορετική αφετηρία για να διατελέσει αυτή την διαδικασία. Το σημαντικότερο είναι να υπάρχει διαρκής αναζήτηση και κάποιο κίνητρο να συντηρεί αυτό το διακαή πόθο για μάθηση και δη, πολυμάθεια.
Παρότι η εξειδίκευση και η επιφανειακή γνώση κυριαρχεί μέσα σε αυτή τη τεράστια πηγή πληροφοριών που έχουμε πλέον διαθέσιμη, όπως με κάθε μέσο, έτσι και στη περίπτωση του διαδικτύου, μπορούμε να το αξιοποιήσουμε με κριτική σκέψη και θέληση για αναζήτηση ώστε να κάνουμε τη δική μας αρχή, να προσθέσουμε κάποια μικρά κομμάτια του παζλ σαν πλαίσιο και στη συνέχεια να εμβαθύνουμε όσο είναι δυνατόν σε κάθε ένα, κάθε φορά. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η διδαχές μας από το σχολείο για εκπαίδευση και μάθηση έχουν διαστρεβλώσει την ουσιαστική έννοια της διαδικασίας καταλήγοντας ως μια τελεολογική διαδικασία με τέλος/σκοπό την επαγγελματική επιτυχία και όχι την πνευματική ανάπτυξη. Αυτό είναι ένα εσωτερικό εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί για να ξεκινήσει η ουσιαστική μάθηση.
Κλείνοντας, θυμίζω ότι όσο δύσκολη και να είναι η διαδικασία αυτής την ανακάλυψης και ενασχόλησης, ειδικά με τέτοια πλειάδα γνωστικών πεδίων που υπάρχουν πλέον, κάθε αρχή θα είναι δύσκολη αλλά κάθε κομμάτι στο παζλ της γνώσης είναι ένα βήμα πιο κοντά στη σοφία της πλήρους εικόνας και της θέασης του κόσμου με άλλα μάτια, πιο ολοκληρωμένα και καθολικά, ή αντιστοίχως, όπως υπαγορεύει ο Πλάτωνας, με την Αλληγορία του Σπηλαίου, τόσο το φως όσο και το υπόλοιπο σύνολο δεσμωτών θα καταστήσουν επίπονη τη διαδικασία της ανάβασης, αλλά μόλις τα μάτια συνηθίσουν σε αυτή την διαφορετική αντίληψη του κόσμου, η Ιθάκη που θα αντικρίσει αξίζει όλες τις αναβάσεις του κόσμου.
- Homo Universalis
- Λιαντίνης “Γκέμμα”, κεφ. “Η ερώτηση της Μαργαρίτας”, Αθήνα, 2006
- Κ.Καβάφης “Ιθάκη”
Σχόλια