Πώς καθοριζόταν η επίσημη ώρα Ελλάδος μέσω της παρατήρησης των αστεριών

Ο υπολογισμός της «ώρας Ελλάδος» έχει τα «χνάρια» του στον Γεώργιο Σίνα, ο οποίος χρηματοδότησε την ίδρυση του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Εμπνευστής του συγκεκριμένου «project» ήταν ο Μακεδόνας αστρονόμος και καθηγητής αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γεώργιος Βούρης. Ο Βούρης ήταν άλλωστε εκείνος που έπεισε τον Σίνα να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του αστεροσκοπείου.

Κάπως έτσι, το 1842 ο Σίνας, ο οποίος ήταν από τους πλουσιότερους αυτοδημιούργητους επιχειρηματίες της Ευρώπης, θα δωρίσει 300.000 δραχμές στο ελληνικό κράτος για να κατασκευαστεί το Αστεροσκοπείο, από τις 500.000 που απαιτήθηκαν εκείνη την εποχή. Στόχος του ήταν ο ακριβής υπολογισμός του χρόνου αλλά και του ναυτιλιακού γεωγραφικού σήματος. Μάλιστα, η ημέρα της εγκαινίων συνέπεσε και με μια έκλειψη ηλίου.

Ο υπολογισμός του χρόνου αποτελούσε, όπως είναι αναμενόμενο, μια εξαιρετικά σημαντική διαδικασία για κάθε είδους δραστηριότητα που συνέβαινε στην χώρα μας, είτε αυτή ήταν εμπορική, είτε οικονομική, είτε κοινωνική. Ο Σίνας προσέφερε στο αστεροσκοπείο δύο τηλεσκοπία για την πραγματοποίηση των πρώτων παρατηρήσεων. Το ένα από αυτά ήταν το πρώτο μεσημβρινό τηλεσκόπιο του Αστεροσκοπείου (Starke) που έφτασε στην Ελλάδα το 1847. Σήμερα, βρίσκεται στο ιστορικό κτίριο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, στην αποκαλούμενη «Αίθουσα του Χρόνου».

Το τηλεσκόπιο αυτό ήταν το πρώτο που χρησιμοποιήθηκε για την παρατήρηση των αστεριών με σκοπό τον προσδιορισμό της ώρας Ελλάδας. Μπορούσε να παρατηρήσει αντικείμενα μόνο κατά τη διεύθυνση βορρά - νότου, τοποθετημένο ανάμεσα σε δύο μαρμάρινες πλάκες από πεντελικό μάρμαρο. Ο επιστήμονας ήταν σε θέση να «δει» τη διάβαση αστεριών από τον λεγόμενο μεσημβρινό της Αθήνας, καταγράφοντας δύο διαδοχικές διαβάσεις του ίδιου αστεριού, λόγω του ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον άξονα της μέσα σε 24 ώρες.

Μέσω της προαναφερθείσας διαδικασίας, ο επιστήμονας καθόριζε το χρονικό διάστημα μιας περιστροφής, δεδομένα που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό της επίσημης ώρας Ελλάδος, μέσω και ενός ρολογιού που βρισκόταν πλησίον του τηλεσκοπίου και που κατασκευάστηκε το 1800 στη Γαλλία. Το συγκεκριμένο ρολόι λειτουργεί αδιάλειπτα εδώ και 200 περίπου χρόνια ενώ το τηλεσκόπιο χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό της ώρας έως το 1900.

Η μέθοδος που υιοθετήθηκε χρησιμοποιούσε έναν ιστό στον θόλο του Αστεροσκοπείου, πάνω στον οποίο ήταν προσαρμοσμένη μια μεταλλική σφαίρα. Καθημερινά, στις 12 το μεσημέρι, ένας υπάλληλος του Αστεροσκοπείου, μεταφέροντας ένα ναυτικό χρονόμετρο, ανέβαινε στην ταράτσα και στις 12 το μεσημέρι ελευθέρωνε τη σφαίρα, η οποία κατέβαινε τον ιστό μέχρι το έδαφος. Οι κωδωνοκρούστες των παρακείμενων εκκλησιών έβλεπαν την σφαιρα να πέφτει και χτυπούσαν τις καμπάνες. Και έτσι, οι Αθηναίοι της εποχής ήξεραν ότι ήταν 12 το μεσημέρι και διόρθωναν τα ρολόγια τους.

Η μέτρηση του χρόνου συνεχίστηκε από ένα μεταγενέστερο όργανο, τον μεσημβρινό κύκλο «Ανδρέα Συγγρού». Αυτό είχε φτιαχτεί από τον γαλλικό οίκο Gautier και ήταν πολύ μεγαλύτερο, σε σύγκριση με το πρώτο. Για τις ανάγκες του, κατασκευάστηκε ένα κτίριο με συρόμενη οροφή, στα σχέδια του βαυαρού αρχιτέκτονα Έρνστ Τσίλλερ. Σχεδόν ξαπλωμένος, ο αστρονόμος παρατηρούσε μέσα από τη διόπτρα τα αστέρια του αττικού ουρανού και προσδιόριζε την στιγμή που το αστέρι που τον ενδιέφερε περνούσε τον μεσημβρινό της Αθήνας.

Το 1916, λόγω της ανάγκης ενοποίησης του συστήματος χρόνου της χώρας με εκείνο της υπόλοιπης Ευρώπης και μετά από ενέργειες του Αιγινίτη, η Ελλάδα εντάσσεται στον παγκόσμιο χάρτη ώρας και πιο συγκεκριμένα στην ζώνη ανατολικής Ευρώπης, που έχει δύο ώρες διαφορά από τον συγχρονισμένο παγκόσμιο χρόνο. Μέχρι τότε, στην χώρα μας ίσχυε ως επίσημος χρόνος ο μέσος χρόνος της Αθήνας.

Με την πάροδο του χρόνου, οι μέθοδοι ανακοίνωσης εξελίχθηκαν και χρησιμοποιήθηκε ο τηλέγραφος, με διάφορους σταθμούς στην Ελλάδα που προσδιόριζαν την ώρα Ελλάδος με ακρίβεια μερικών δευτερολέπτων. Λίγο μετά και πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, χρησιμοποιήθηκαν ραδιοφωνικά σήματα. Η υπηρεσία του προσδιορισμού της ώρας Ελλάδος με την αστρονομική μέθοδο σταμάτησε το 1964. Σήμερα ο χρόνος καθορίζεται παγκοσμίως από τα ατομικά ρολόγια.

Η σφαίρα που είχε χρησιμοποιηθεί για να δείξει την ώρα αναμένεται πως θα ξαναπέσει την πρωτοχρονιά του 2021, μετά και από κάποιες προσπάθειες για αναβίωση του γεγονότος τα περασμένα χρόνια, με αφορμή και τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση.