Επειδή δεν υπάρχει Planet B: Ο Γιάννης Μανιάτης απαντά σε όλα τα κρίσιμα ερωτήματα για το περιβάλλον

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η μεγάλη ενεργειακή κρίση που πυροδότησε ο πόλεμος στην Ουκρανία ανέδειξε, μεταξύ άλλων, τα αρκετά αδύναμα σημεία της ενεργειακής στρατηγικής.

Στο συγκεκριμένο βιβλίο ("Επειδή δεν υπάρχει Planet B", εκδόσεις Πατάκη) του οποίου το θέμα αναπτύσσεται με τρόπο πρωτότυπο που σπάει τη γραμμική αφήγηση, ο Γιάννης Μανιάτης και ο Μάκης Προβατάς συνομιλούν εποικοδομητικά, με ερωτήσεις του δεύτερου προς τον πρώτο, αναλύοντας διεξοδικά όσα σε γενικές γραμμές απασχολούν τις ηγεσίες των κρατών αλλά και τους απλούς πολίτες αναφορικά με το περιβάλλον. Στις σελίδες του βιβλίου οι αναγνώστες θα διαβάσουν ανάμεσα σε άλλα για τη διαχείριση των απορριμμάτων, για τα σημαντικά διλήμματα σχετικά με τις παγκόσμιες οικονομίες που αντικαθιστούν τα ορυκτά καύσιμα με ανανεώσιμες πηγές, για τις νέες γεωπολιτικές ισορροπίες με τον αξιοσημείωτο ρόλο της Κίνας στην πράσινη μετάβαση, για τον ρόλο της βιομηχανίας και τις απαραίτητες αλλαγές, για τις σύγχρονες μεταφορές και για τη συμπεριφορά όλων μας σε καθημερινή βάση, που μπορεί σταδιακά να επιφέρει την αλλαγή. Όπως θα διαπιστώσει το αναγνωστικό κοινό, ένα σημαντικό μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στις ελληνικές συνθήκες και προτεραιότητες.

Κλιματική κρίση - Εκπομπές ρύπων

Το 1ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην κλιματική κρίση και τις εκπομπές ρύπων. Ο συγγραφέας αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τα πρώτα προβλήματα σχετικά με την ανισορροπία της γήινης ατμόσφαιρας έχουν ήδη εδώ και 50 χρόνια κάνει την εμφάνισή τους. Αυτά τα 50 χρόνια κορυφώθηκε η συγκέντρωση αερίων του θερμοκηπίου, καθώς επί χρόνια οι άνθρωποι, δείχνοντας απληστία, αγνοούσαν επιδεικτικά τις αντοχές του πλανήτη και παρέμβαιναν σε αυτόν εκμεταλλευόμενοι τους φυσικούς του πόρους. Απαντώντας σε ερώτηση σχετικά με τη μεγαλύτερη ανησυχία του όσον αφορά το βραχυπρόθεσμο μέλλον του περιβάλλοντος, ο Μανιάτης αναφέρει ότι υπάρχει μιας παγκόσμιας κλίμακας αδυναμία να συντονιστούν οι μεγάλες χώρες-ρυπαντές σε βασικά μέτρα μείωσης των εκπομπών αλλά και σε μέτρα προσαρμογής των αντοχών των βασικών κοινωνικών υποδομών στις ολοένα αυξανόμενες κλιματικές καταστροφές. Ήδη γνωρίζουμε, με βάση μελέτη των Ηνωμένων Εθνών, ότι ένα εκατομμύριο είδη απειλούνται με εξαφάνιση, ένα ποσοστό 30% των ανθρώπων εκτίθεται για τουλάχιστον 20 ημέρες κάθε χρόνο σε επικίνδυνες θερμοκρασίες και οι παγετώνες λιώνουν τάχιστα, με διπλάσια ταχύτητα σε σχέση με τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Τα διάφορα λόμπι φυσικά επωφελούνται της κατάστασης λόγω οικονομικού συμφέροντος.

Στο 2ο κεφάλαιο, τονίζεται η ανάγκη για πράσινη ενέργεια. Ο Μανιάτης αναφέρεται εν συντομία στους δύο σημαντικότερους παράγοντες που αυξάνουν τη θερμοκρασία, δηλαδή αρχικά τις εκπομπές της καύσης των ορυκτών καυσίμων (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, άνθρακας) σε ποσοστό περί τα 70-75%. Το υπόλοιπο 25-30% οφείλεται στις αλλαγές χρήσεων γης και την αλυσίδα παραγωγής, μεταφοράς, κατανάλωσης και απόρριψης τροφίμων και αγροτικών προϊόντων εν γένει. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι επιτακτική ανάγκη να αρχίσει η βιομηχανία να χρησιμοποιεί υδρογόνο και άλλες εναλλακτικές, προκειμένου να αποφύγουμε τις δυσάρεστες εκπλήξεις. «Για πρώτη φορά η ανθρωπότητα βιώνει την εξέλιξη δύο παράλληλων μετασχηματισμών, του πράσινου και του ψηφιακού, ταυτόχρονα με κοσμογονικές μεταβολές γεωπολιτικών ισορροπιών και μεταφορά ισχύος από τη Δύση προς την Ανατολή. Αυτό δεν έχει ξανασυμβεί στην παγκόσμια ιστορία, αφού πάντα ζούσαμε έναν μόνο μετασχηματισμό, μία μόνο επανάσταση στον τρόπο παραγωγής και στην καθημερινότητα των πολιτών, αυτό που ονομάζουμε πρώτη, δεύτερη ή τρίτη βιομηχανική επανάσταση», υπογραμμίζει ο συγγραφέας. Κατόπιν, εκφράζει το πόσο αναγκαίο είναι για όλους μας αυτό που αποκαλούμε «πρασίνισμα» της ενέργειας, παρόλο που δεν είναι εύκολο καθήκον. Στο σημείο που έχει φτάσει η ανθρωπότητα, πρέπει να μπουν προτεραιότητες, καθώς δεν υφίσταται καν κάποιος παγκόσμιος οργανισμός που να ελέγχει και να απαγορεύει αυτό το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, τη λειτουργία και την κατασκευή χιλιάδων εργοστασίων άνθρακα ανά τον κόσμο. Ο κ. Μανιάτης αντιτίθεται, επίσης, στην άποψη πολλών πολιτών ότι οι ανεμογεννήτριες είναι αντιαισθητικές, αρκεί φυσικά να μην απογυμνωθούν τα βουνά από τη χλωρίδα τους προκειμένου αυτές να εγκατασταθούν και φυσικά να ελαχιστοποιούνται οι όποιες αρνητικές επιπτώσεις στην πανίδα, σε διαδρομές αποδημητικών πουλιών φερειπείν.

Πώς εξοικονομούμε ενέργεια στην καθημερινή ζωή μας;

Περνώντας στο 3ο κεφάλαιο, ο Μάκης Προβατάς και ο Γιάννης Μανιάτης πραγματοποιούν συζήτηση για την εξοικονόμηση ενέργειας στην καθημερινότητά μας. Ένας πολίτης που αντιλαμβάνεται το πρόγραμμα μπορεί, σύμφωνα με τον κ. Μανιάτη, να δράσει θωρακίζοντας αρχικά ενεργειακά το σπίτι του, για παράδειγμα με το πρόγραμμα «Εξοικονομώ κατ’ Οίκον», που τέθηκε πρώτη φορά σε εφαρμογή το 2011. Είναι σημαντικό κάποιος να αναζητήσει ποια βήματα πρέπει να ακολουθήσει για να μειώσει το ανθρακικό του αποτύπωμα. Τα βήματα αυτά παρατίθενται εν είδει δεκάλογου στο βιβλίο, και σε αυτά συμπεριλαμβάνεται η επιλογή ενός παρόχου ηλεκτρισμού που χρησιμοποιεί σε μέγιστο βαθμό καθαρή (πράσινη) ενέργεια, η ελαχιστοποίηση της χρήσης του αυτοκινήτου, η υιοθέτηση ενός μινιμαλιστικού τρόπου ζωής σύμφωνα με τον οποίον θα αποφεύγονται οι περιττές αγορές , η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάνελ και ηλιακών θερμοσιφώνων στις κατοικίες και η συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις μείωσης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Όπως τονίζει ο κ. Μανιάτης, όσο εξελιγμένη και αν είναι η επιστήμη, φαινόμενα όπως καύσωνες, πλημμύρες και ξηρασίες αποδεικνύουν διαρκώς ότι καμία τεχνολογική εξέλιξη δεν μπορεί να νικήσει τα ανίκητα. «Υπάρχουν κάποια όρια όπου θα έχουμε φτάσει στο μη αντιστρέψιμο», σημειώνει. Γι’ αυτό ο μοναδικός σώφρων δρόμος που πρέπει να ακολουθηθεί είναι αυτός της αντικατάστασης των ορυκτών καυσίμων με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, για να αποφευχθούν τα χειρότερα, όπως το λιώσιμο των πάγων, που μπορεί να αποφέρει έως και καταστροφικά αποτελέσματα. Άλλα βασικά ζητήματα προς επίλυση είναι η διαχείριση των απορριμμάτων και το food waste.

Κοιτάζοντας το ευρύτερο πλαίσιο

Το 4ο κεφάλαιο είναι επικεντρωμένο στο διεθνές σύστημα. Προσπαθήσαμε άραγε εμείς ποτέ ως χώρα να αντιγράψουμε ένα καλό παράδειγμα; Αυτό ρωτάει ο Πολίτης τον κ. Μανιάτη, για να λάβει την απάντηση ότι το 2011 ακολουθήθηκε το νορβηγικό μοντέλο αξιοποίησης των εσόδων από υδρογονάνθρακες, όταν ως χώρα είχαμε επιχειρήσει να εντοπίσουμε τα δικά μας κοιτάσματα υδρογονανθράκων στο Ιόνιο και στα νότια της Κρήτης. Το 2013 νομοθετήθηκε νόμος που ορίζει ότι, από όσα έσοδα βγάζει η Ελλάδα από τους υδρογονάνθρακες, ένα μικρό μέρος να στηρίζει την έρευνα και την καινοτομία στα πανεπιστήμια, καθώς και τις υποτροφίες φοιτητών, το 25% να πηγαίνει στο Πράσινο Ταμείο για δράσεις προστασίας του περιβάλλοντος στις περιοχές όπου ανακαλύπτονται κοιτάσματα, ένα 5% στις τοπικές Περιφέρειες για να υπάρχει ένα ανταποδοτικό τέλος για τις τοπικές κοινωνίες και το υπόλοιπο 70% στο ελληνικό Ταμείο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Γενεών –που δημιουργήθηκε κατ’ αναλογία του νορβηγικού– για τη στήριξη του εθνικού συνταξιοδοτικού συστήματος.

Σύμφωνα με την κεντρική κατεύθυνση της Ευρώπης, πρέπει έως και το 2030 να έχουν μειωθεί οι εκπομπές αερίων κατά 55%. Το κάθε κράτος έχει μεν τις δικές του ιεραρχήσεις, ταυτόχρονα όμως υπάρχουν υποχρεωτικότητες στη μείωση των εκπομπών, στην αύξηση της πράσινης ενέργειας και στην αύξηση της εξοικονόμησης ενέργειας. Η Ευρώπη δεν έχει μεν τη δυνατότητα να απαγορεύσει στη Δανία ή την Ολλανδία την εξόρυξη υδρογονανθράκων, ωστόσο μπορεί να τους επιβάλει τη μείωση κατά 55% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Παράλληλα, μπορεί να τους επιβάλει την αύξηση της συμμετοχής των πράσινων μορφών ενέργειας στο ενεργειακό τους ισοζύγιο.

Η Ευρώπη προσπαθεί «καταϊδρωμένη» να θέσει σε εφαρμογή κανόνες προστασίας του περιβάλλοντος, όμως, σύμφωνα με τον συγγραφέα, η ανθρωπότητα έχει βάλει ένα στοίχημα συγκλονιστικό, που μοιάζει ίσως και άπιαστο: να αλλάξει εντός τριάντα ετών τον συνολικό τρόπο με τον οποίον είναι δομημένες οι οικονομίες, την καθημερινή συμπεριφορά του πολίτη αλλά και το πώς λειτουργούν οι βιομηχανίες.

Απαραίτητη η έρευνα και οι νέες τεχνολογίες

Στο 5ο πλέον κεφάλαιο, γίνεται συζήτηση για την έρευνα και τις νέες τεχνολογίες. Κάτι που μπορεί να ωφελήσει τον πλανήτη είναι η επέκταση της τεχνητής νοημοσύνης στην πρόληψη αλλά και στη γρήγορη, αποτελεσματική κατάσβεση των πυρκαγιών που μαστίζουν τα καλοκαίρια (και όχι μόνο) τόσα σημεία του πλανήτη. Ήδη η δορυφορική επιτήρηση της Γης είναι ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα.

Σημαντικό είναι να υπάρχει σε επίπεδο αυτοδιοικητικό μέριμνα ώστε οι πόλεις να είναι αρχιτεκτονικά, πολεοδομικά και αισθητικά όμορφες και την ίδια στιγμή να είναι ελκυστικές για διαβίωση. Αυτό θα επιτευχθεί με την αναβάθμιση των μέσων συγκοινωνίας, των υπηρεσιών υγείας και ασφάλειας αλλά και των υποδομών αναψυχής και διασκέδασης. Η Ευρώπη κινείται δειλά-δειλά προς ένα νέο Bauhaus. Όπως και να ‘χει, πρέπει ως ήπειρος να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στη μετάβαση των πόλεων ώστε να καταστούν πιο φιλικές προς το περιβάλλον και τους ανθρώπους, και φυσικά η Ελλάδα έχει πολλά να συνεισφέρει σε αυτή την πορεία. Μια μεγάλη πρόκληση για τη χώρα μας αποτελεί και ο μετασχηματισμός του παραγωγικού μοντέλου της γεωργίας της.

Τι πρέπει να αλλάξει όσον αφορά τις πρώτες ύλες

Το 6ο κεφάλαιο αφιερώνεται στη γεωπολιτική και τα κρίσιμα μεταλλεύματα. Οι πρώτες ύλες κρύβονται πίσω από την παραγωγή υπολογιστών, smartphones, συσκευών πληροφορικής και επικοινωνιών και αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα. Τα κρίσιμα μεταλλεύματα, όπως το νικέλιο, το κοβάλτιο, ο χαλκός, το λίθιο, ο ψευδάργυρος, το αλουμίνιο είναι απολύτως αναγκαία για την πράσινη μετάβαση. Μάλιστα, μες στα επόμενα χρόνια τα εν λόγω μεταλλεύματα θα πρέπει να είναι διαθέσιμα σε εξαπλάσιες ποσότητες. Όπως αντιλαμβάνεται κανείς, οι πολύ μεγάλες αυτές ανάγκες της μετάβασης φέρνουν τα πάνω κάτω στις γεωπολιτικές ισορροπίες έτσι όπως είναι διαμορφωμένες μέχρι σήμερα και απαιτούν καινούργιες προσεγγίσεις, για τις οποίες ωστόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει πράξει μονάχα τα απολύτως απαραίτητα προκειμένου να ελαττώσει την εξάρτησή της από τρίτες χώρες, όπως η Κίνα. Εκτός αυτού, η εξόρυξη και η επεξεργασία των μεταλλευμάτων αυτών προϋποθέτουν νέες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και άρα μια νέα πηγή αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας. Όπως τονίζει ο κ. Μανιάτης, «οι πρώτες ύλες πρέπει να διατίθενται διεθνώς με αυστηρούς περιβαλλοντικούς όρους, με επάρκεια, με αξιοποίηση της ανακύκλωσης και ασφαλώς σε τιμές προσιτές».

Κοιτάσματα υδρογονανθράκων, ένα φλέγον ζήτημα

Όσον αφορά τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων και τον ορυκτό πλούτο της Ελλάδας, που αποτελεί θεματική του 7ου κεφαλαίου, ο κ. Μανιάτης αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η Ελλάδα έχει ενδιαφέροντα κοιτάσματα, και μάλιστα τα εκτιμώμενα αποθέματα είναι της τάξης των 250 δις ευρώ, καθώς και της τάξης των 12 δισεκατομμυρίων ισοδύναμων βαρελιών πετρελαίου ή 2.000 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων (bcm) φυσικού αερίου. Ωστόσο, κατά τα στάδια ερευνών, εξόρυξης και αξιοποίησης, η επένδυση και επομένως το ρίσκο είναι όλα του ιδιώτη. Το κράτος μόνο εισπράττει φόρους, ενοίκια, μισθούς και ασφαλιστικές εισφορές εργαζομένων. Κατά συνέπεια, δεν έχει να κάνει καθόλου με τον δημόσιο προϋπολογισμό το αν θα επενδυθούν ή αν θα σπαταληθούν χρήματα σε οποιοδήποτε στάδιο αυτής της διαδικασίας.

Ο κ. Μανιάτης δηλώνει ότι, δυστυχώς, έχει χαθεί πολύτιμος εθνικός χρόνος έως ότου μπουν τα γεωτρύπανα για να επιβεβαιώσουν ότι πράγματι υπάρχει κάτι χρήσιμο εκεί. Έχουν περάσει ήδη 11 χρόνια από τις πρώτες 3 συμβάσεις, το 2014. Θα έπρεπε σήμερα να υπάρχουν στη χώρα 4-5 εξέδρες άντλησης, ωστόσο αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει ούτε μία.

Στα καλά νέα, το φυσικό αέριο έως και το 2050 θα χρησιμοποιείται σε όλη την υφήλιο, συμπεριλαμβανομένης φυσικά και της Ευρώπης. Έτσι, και με βάση τις ισχύουσες πολιτικές χρήσης του φυσικού αερίου από τα κράτη, τα κυβικά μέτρα φυσικού αερίου που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως θα έχουν αυξηθεί στα επόμενα 25 χρόνια. Την ίδια ώρα, βέβαια, σε εθνικό επίπεδο, μέσα στην επόμενη δεκαετία η ανάγκη της χώρας μας και της εθνικής οικονομίας για φυσικό αέριο θα είναι πλέον η διπλάσια.

Η ελληνική εξορυκτική βιομηχανία, και η ευρωπαϊκή γενικότερα, είναι κομβική για να υλοποιηθεί η μετάβαση στην πράσινη και κυκλική οικονομία. Κάλλιο αργά παρά ποτέ, δρομολογείται στην Ευρώπη σχέδιο δράσης για τις κρίσιμες πρώτες ύλες, αφού αποδείχθηκε πόσο μεγάλης σπουδαιότητας είναι αυτές τόσο στην οικολογική όσο και στην ψηφιακή μετάβαση.

Η Πράσινη Μετάβαση είναι Μade in Greece

Στο 8ο και τελευταίο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για τη «Made in Greece» Πράσινη Μετάβαση. Η χώρα μας μπορεί τουλάχιστον να είναι περήφανη για την παραγωγή πράσινης ενέργειας, αφού το 2014 ήμασταν η καλύτερη χώρα στον κόσμο στην κατά κεφαλήν παραγωγή ηλεκτρισμού από φωτοβολταϊκά, αμέσως μετά τη Γερμανία και την Ιταλία, ενώ παράλληλα ήμασταν η 8η καλύτερη χώρα στην ΕΕ στην παραγωγή ηλεκτρισμού από αιολικά πάρκα.

Σημειώσαμε την πενταετία 2010-2014 παγκόσμιο ρεκόρ εγκατάστασης φωτοβολταϊκών, και είναι θετικό το γεγονός ότι σήμερα εξακολουθούμε να βρισκόμαστε στις υψηλότερες θέσεις στην παγκόσμια και την ευρωπαϊκή κατάταξη. Παράλληλα, η Ελλάδα υλοποιεί ένα φιλόδοξο πρόγραμμα συμμετοχής της χώρας στην παγκόσμια προσπάθεια πράσινης μετάβασης. Στα πιο πρόσφατα επιτεύγματά της, η Ελλάδα τον Αύγουστο του 2024 πραγματοποίησε τη μεγαλύτερη μηνιαία παραγωγή από ΑΠΕ στην ιστορία του ηλεκτρικού συστήματος της χώρας.

Σε γενικές γραμμές, η Ελλάδα θέλει την πράσινη ανάπτυξη και φαίνεται να πιστεύει βαθιά στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής.

Ο Γιάννης Μανιάτης, αν πρέπει να εστιάσει στα τρία πιο βασικά που πρέπει να κάνει η Ελλάδα για να επιφέρει την αλλαγή, θα επιλέξει την ενέργεια, τη γεωργία και τις μεταφορές, και για να πετύχει κάτι σχετικό με αυτά, επιβάλλεται να αναδιοργανωθεί πλήρως το ελληνικό κράτος, να πραγματοποιήσει ένα «re-engineering του ελληνικού Δημοσίου», όπως χαρακτηριστικά μας λέει ο ίδιος. Υπουργεία, Περιφέρειες και Δήμοι θα πρέπει να εργαστούν ώστε ο δημόσιος τομέας να γίνει πολύ πιο αποτελεσματικός, σε στενή συνεργασία με τον ιδιωτικό και με πολύ μεγαλύτερη διαφάνεια.

Αποτελεί ευτυχές γεγονός ότι η μακροχρόνια εθνική στρατηγική αποτελεί ενδεχομένως τον μοναδικό τομέα πολιτικής δράσης –μαζί με την εθνική εξωτερική και αμυντική πολιτική– όπου οι βασικές επιλογές χαίρουν αποδοχής από τη μεγάλη πλειονότητα του ελληνικού πολιτικού κόσμου.

Η Ελλάδα μπορεί να πρωτοπορήσει αν το θέλει, και κάτι τέτοιο είναι απολύτως επιτεύξιμο, αρκεί να το λάβουν σοβαρά υπόψιν τους οι εκάστοτε κυβερνήσεις και να αντιληφθούν ότι δεύτερος πλανήτης δεν υπάρχει. Ούτως ή άλλως, όλα ξεκινούν σε εθνικό επίπεδο, και ο σεβασμός προς το περιβάλλον δεν μπορεί, δεν πρέπει να κάνει διακρίσεις. Μας αφορά όλους.

Ο Γιάννης Μανιάτης γεννήθηκε στο Άργος. Είναι καθηγητής στο Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Πειραιά, όπου, μεταξύ άλλων, διευθύνει το μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών «Κλιματική κρίση και τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών», καθώς και το εργαστήριο «Συστήματα και πολιτικές περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής». Διπλωματούχος αγρονόμος τοπογράφος μηχανικός του Ε.Μ.Π. και διδάκτωρ μηχανικός, είναι επίσης επισκέπτης καθηγητής στο Ινστιτούτο Οικονομικής Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου της Βόννης, ενώ στο παρελθόν είχε διδάξει και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έχει διατελέσει υπουργός και υφυπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής (2009-2015), βουλευτής Αργολίδας (2004-2019) και γενικός γραμματέας του Υπουργείου Μεταφορών & Επικοινωνιών (1998-2001). Διαθέτει πλούσιο ερευνητικό έργο και έχει συμμετάσχει σε πληθώρα επιστημονικών συνεδρίων.

Ο Μάκης Προβατάς γεννήθηκε στην Αθήνα. Έχει πάρει περισσότερες από 500 συνεντεύξεις από Έλληνες και ξένους επιστήμονες, πανεπιστημιακούς, πολιτικούς, συγγραφείς και καλλιτέχνες (ΒΗΜΑ, ΒΗΜagazino, Athens Voice). Μεταξύ αυτών: Stephen Hawking, Dario Fo, Noam Chomsky, Eric Hobsbawm, Richard Dawkins, Yuval Noah Harari, Irvin Yalom, John Cleese, Patti Smith, John Malkovich, Garry Kasparov, Mikhail Baryshnikov.

Έχει συγγράψει άλλα 11 βιβλία με τη μέθοδο συζητήσεων.