Νίκος Κ. Αλιβιζάτος: Οι 4 πολιτικοί που διαμόρφωσαν το σημερινό πολίτευμα της χώρας

Ο συγγραφέας κάνει φανερό στην εισαγωγή του βιβλίου του ότι επιθυμία του ήταν να καταδείξει τη θεμελιώδη σημασία των θεσμών, εστιάζοντας όμως αυτή τη φορά στα πρόσωπα που συνέβαλαν τα μέγιστα προκειμένου σταδιακά να μεταβληθεί ο συνταγματικός χάρτης της Ελλάδας. Με κριτήριό του το αν κατόρθωσαν να μετουσιώσουν σε πράξη τις προτάσεις που κατά καιρούς υποστήριξαν, ο Αλιβιζάτος έριξε φως στους τέσσερις αυτούς πολιτικούς, με τις πρωτοποριακές ιδέες τους που ενσωματώθηκαν στο Σύνταγμα και εξέλιξαν το συνταγματικό δίκαιο.

Μαυροκορδάτος: Έκρινε ως κατάλληλο ένα πολίτευμα με συλλογική εκτελεστική εξουσία και αντιπροσωπευτικό βουλευτικό σώμα

Όσον αφορά τον Μαυροκορδάτο, ο Αλιβιζάτος εκτιμά ότι ήταν διττής σημασίας η απόφασή του για την υιοθέτηση εθνικού Συντάγματος. Αρχικά, σκοπός του ήταν η υπέρβαση των τοπικισμών και η κατάκτηση μιας εθνικής ενότητας, ενώ επίσης μεριμνούσε να δοθεί η εντύπωση στους Ευρωπαίους ότι ο αγώνας των επαναστατημένων Ελλήνων είναι κατά κύριο λόγο εθνικός και δεν έχει στόχο την κοινωνική ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης.

Ο συγγραφέας τονίζει ότι ο Μαυροκορδάτος, κατά την περίοδο της Επανάστασης, είχε επίγνωση πως, ανάμεσα στα πολιτεύματα που ήταν γνωστά τότε –τη μοναρχία όπως αυτή οριζόταν από το γαλλικό Σύνταγμα του 1791 και όπως ίσχυε στα περισσότερα κράτη της εποχής, την προεδρική δημοκρατία κατά το αμερικανικό πρότυπο, και το κοινοβουλευτικό σύστημα όπως το αγγλικό μοντέλο και το γαλλικό Σύνταγμα του 1795– εκείνο που θα ανταποκρινόταν καλύτερα στις συνθήκες του Αγώνα ήταν ένα πολίτευμα με συλλογική εκτελεστική εξουσία και αντιπροσωπευτικό βουλευτικό σώμα. Ένα τέτοιο σύστημα θεωρήθηκε καταλληλότερο, καθώς μπορούσε να εξισορροπήσει τον πολυκερματισμό των δυνάμεων και τα αντικρουόμενα συμφέροντα των αγωνιζόμενων, εξυπηρετώντας τον πολυκεντρισμό και επιδιώκοντας πολιτική ισορροπία ανάμεσα στους επαναστατημένους Έλληνες.

Η μεταβολή που επέφερε το Σύνταγμα της Τροιζήνας το 1827, με την καθιέρωση του θεσμού του Κυβερνήτη αλλά και με τη διατήρηση της Βουλής, σχετιζόταν άμεσα με την αλλαγή των πολεμικών συνθηκών, την εμπειρία των εμφυλίων συρράξεων και την άφιξη του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Παράλληλα, στόχος αυτής της τροποποίησης ήταν να διαμορφωθεί ένα θεσμικό πλαίσιο που θα επέτρεπε την ανάθεση της εξουσίας στον Ιωάννη Καποδίστρια. Ο Καποδίστριας, όπως δείχνει η πολιτική του πρακτική ως Κυβερνήτη, αντιμετώπιζε τους δημοκρατικούς θεσμούς ως εμπόδιο στην οικοδόμηση ενός λειτουργικού κρατικού μηχανισμού. Επιπλέον, θεωρούσε πως οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί και γενικότερα οι θεσμοί διαμεσολάβησης παρεμπόδιζαν την άμεση επαφή ανάμεσα στον ίδιο και στον λαό, κάτι που κατά τη γνώμη του ήταν απαραίτητο για την επίτευξη των εθνικών στόχων. Η αυταρχική του στάση προκάλεσε τη ρήξη με τον Μαυροκορδάτο, ο οποίος, αν και αρχικά τον υποστήριζε, στη συνέχεια μετατράπηκε σε έντονο αντίπαλό του.

Σε γενικές γραμμές, όπως αναφέρει ο συγγραφέας ο συνταγματισμός, ως ιδεολογικό ρεύμα, και το Σύνταγμα, ως μορφή πολιτειακής οργάνωσης, ήταν σε θέση να ενσωματώσουν τις επιδιώξεις όλων των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων που συμμετείχαν στην Επανάσταση. Αυτή η ευρύτητα ερμηνειών εξηγεί και τη διάδοση, αλλά και την τελική του επικράτηση.

Χαρίλαος Τρικούπης: Η πρωτοποριακή αρχή της δεδηλωμένης

Ο Χαρίλαος Τρικούπης καθιέρωσε την καινοτόμα για την εποχή αρχή της δεδηλωμένης, αλλά και τον κοινοβουλευτισμό στην αγγλική πλειοψηφική εκδοχή του. Σύμφωνα με τον συγγραφέα και την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, στιβαρή επιχειρηματολογία του, έμπνευση του Τρικούπη αποτέλεσε ο αγγλικός κοινοβουλευτισμός, την εξέλιξη του οποίου είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει στην πηγή του ως γραμματέας του πατέρα του Σ. Τρικούπη, πρέσβη της Ελλάδος στο Λονδίνο.

Η αρχή της δεδηλωμένης αποτελούσε το βασικότερο παράδειγμα του αγγλικού κοινοβουλευτισμού που ο εν λόγω πολιτικός θεωρούσε ως το ιδανικό πολίτευμα για τη χώρα. Προέκυψε μετά την καταγγελία του Χ. Τρικούπη ότι ο βασιλιάς διόριζε υπουργούς από τη μειοψηφία ή… ακόμη και τον κηπουρό του.

Ο ενεργός ρόλος του Ελευθέριου Βενιζέλου στη συνταγματική αναθεώρηση του 1911

Μέσα από τη σύνθετη και πολυδιάστατη παρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου στη δημόσια ζωή και τη συμβολή του στη διαμόρφωση θεσμών, ο Νίκος Αλιβιζάτος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον ενεργό ρόλο που διαδραμάτισε στη συνταγματική αναθεώρηση του 1911. Ο συγγραφέας ξεχωρίζει κυρίως τις κοινοβουλευτικές παρεμβάσεις του Βενιζέλου, όπου ανέδειξε τη σημασία της δικαστικής εξουσίας ως εγγυητή των ατομικών ελευθεριών, καθώς και την αποφασιστική συμβολή του στην επανίδρυση του Συμβουλίου της Επικρατείας.

Το ΣτΕ, το οποίο απέκτησε και την ιδιότητα εκλογοδικείου για την επίλυση εκλογικών διαφορών –αρμοδιότητα που προηγουμένως ανήκε στη Βουλή– συγκροτήθηκε ως δικαστήριο το 1929. Παράλληλα, ανατέθηκε και με διοικητικά καθήκοντα, όπως η επεξεργασία κανονιστικών διαταγμάτων. Κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργικής του θητείας, ο Βενιζέλος έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην ενίσχυση της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, γεγονός που φάνηκε και με την ίδρυση του Ανώτατου Δικαστικού Συμβουλίου, υπεύθυνου για τις προαγωγές και τις μεταθέσεις των δικαστικών λειτουργών.

Ο Καραμανλής και το «επείγον» και το «κατεπείγον»

Αμφότεροι ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής (ο πρώτος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και ο δεύτερος στη μετεμφυλιακή Ελλάδα) είχαν την πεποίθηση ότι το συνταγματικό πλαίσιο της εποχής τους δεν ήταν κατάλληλο να υποδεχθεί τον νέο ρόλο του κράτους, ούτε τις ανάγκες που προέκυπταν για δράση μιας ισχυρής κυβέρνησης. Ήταν δύο άνθρωποι που θεωρούσαν αναγκαία τη γρήγορη και ταυτοχρόνως αποτελεσματική διοίκηση, βλέποντας το κράτος ως κύριο μοχλό οικονομικής ανάπτυξης και μεταρρυθμίσεων.

Βασικός στόχος του Καραμανλή ήταν η εισαγωγή μέτρων που θα επέτρεπαν την ταχύτερη ψήφιση των νόμων στο Κοινοβούλιο, μέσω της χρήσης των διαδικασιών του «επείγοντος» και του «κατεπείγοντος». Παράλληλα, επιδίωξε την κατάργηση της επιτροπής εξουσιοδοτήσεων, ενός θεσμικού οργάνου που λειτουργούσε κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών της Βουλής, απαρτιζόμενο από 100 βουλευτές, και το οποίο βάσει του άρθρου 35 του Συντάγματος του 1952, αναλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της νομοθετικής δραστηριότητας. Οι αλλαγές αυτές αποσκοπούσαν στον γενικότερο εκσυγχρονισμό της νομοθετικής και διοικητικής διαδικασίας.

Σύνδεση παρόντος με την ιστορική αφήγηση

Ο συγγραφέας έχει μελετήσει εις βάθος το συνταγματικό δίκαιο και χρησιμοποιεί εύστοχα τις υπάρχουσες πηγές, αναφέροντας π.χ. τη μελέτη χειρογράφων στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων ώστε να αναδειχθεί η πρωτοπορία του Βενιζέλου στην αντίληψη του πολυπολιτισμικού κράτους

Επιπλέον, πρόκειται για ένα βιβλίο που συνδέει επιτυχώς την ιστορική αφήγηση με το παρόν (την έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, την κρίση αξιοπιστίας μετά τα Τέμπη, τις υποκλοπές, την άνοδο της ακροδεξιάς), ενώ σε αυτό επισημαίνεται ότι είναι αδύνατο η Ελλάδα να αντιμετωπίσει τις σημερινές προκλήσεις δίχως συνείδηση των συνταγματικών παραδόσεων.

Οι αυτούσιες παραθέσεις λόγων των πολιτικών στην καθαρεύουσα ίσως ξενίσουν μερικούς, ωστόσο αποτελούν πολύτιμα ντοκουμέντα που ισχυροποιούν τα γραφόμενα και φέρνουν το αναγνωστικό κοινό σε άμεση επαφή με την ιστορία.

Ο Αλιβιζάτος αναδεικνύει σε μια διαδρομή δύο αιώνων την καίρια συνταγματική συμβολή προσώπων και θεσμών που σύσσωμα διαμορφώνουν την ελληνική δημοκρατία. Αν και δεν παραλείπει να αναφέρει τις σκιώδεις πλευρές –εμφύλιους, πελατειακό κράτος, πολιτικές παλινωδίες– υποστηρίζει ότι η Ελλάδα κατάφερε πολλά χάρη στην ευφυΐα, την πολιτική οξυδέρκεια και τον πραγματισμό αυτών των τεσσάρων ηγετών

Το βιβλίο «Οι αρχιτέκτονες του Πολιτεύματος» προσφέρει μια εμπεριστατωμένη και ουσιαστική συνταγματική και πολιτική ανάλυση. Είναι κατάλληλο για όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία της νεοελληνικής δημοκρατίας και την εξέλιξη των θεσμών, αλλά και για όσους αναζητούν κριτική εμβάθυνση στο πώς οι προσωπικότητες διαμόρφωσαν το πολιτικό τοπίο της χώρας.