«Start-up Enterprise: The Legal Guide​»: Ένας νομικός οδηγός για κάθε startupper

«Start-up Enterprise: The Legal Guide», λοιπόν. Πώς προέκυψε η ιδέα για τη δημιουργία αυτού του βιβλίου; Εντοπίσατε κάποιο «κενό» στην αγορά, όσον αφορά στην κάλυψη αυτού του θέματος;

Η ιδέα μας γεννήθηκε μέσα στην πρώτη καραντίνα. Η αρχική έμπνευση προήλθε από φίλους και γνωστούς, οι οποίο είχαν γενικά επιχειρηματικές ιδέες και ήθελαν να δημιουργήσουν μια startup. Επίσης, ήρθαμε σε επαφή με μια σειρά μεγάλων ερευνητικών οργανισμών, όπως είναι ο Δημόκριτος, κάτι που μας έδωσε μεγάλο κίνητρο, γιατί συνειδητοποιήσαμε πόσο ερευνητικό πλούτο έχει η χώρα μας και πόσο μεγάλη προσπάθεια γίνεται για την πρακτική αξιοποίησή του.

Έτσι, ξεκινήσαμε με μια σειρά άρθρων στην ιστοσελίδα του εκδότη (sakkoulasbooks.gr), τα οποία συγκεντρώθηκαν σε ένα ελεύθερα προσβάσιμο e-book, πριν καταλήξουμε στην έντυπη έκδοση με νέες διορθώσεις και προσθήκες.

Για εμάς ήταν πολύ σημαντικό να παρέχουμε έναν αξιόλογο οδηγό σε ηλεκτρονική και ελεύθερα προσβάσιμη μορφή. Επίσης, θέλαμε να εστιάσουμε όχι μόνο στην απλή και κατανοητή από μη νομικούς γλώσσα, αλλά και σε μια μορφή εικονογράφησης, που να κινεί το ενδιαφέρον και να δίνει το στίγμα του βιβλίου. Σε αυτό μας βοήθησε πολύ ο φίλος, Γιάννης Αποσκίτης.

Πιστεύουμε ότι το τελικό αποτέλεσμα είναι κάτι το καινούργιο και ελπίζουμε να αποδειχθεί χρήσιμο για όσους το διαβάσουν!

Καθώς το βιβλίο απευθύνεται σε start-uppers, πόσο συχνά σας προσεγγίζει κάποιος που θέλει να ξεκινήσει –ή έχει ξεκινήσει– μια start-up, ζητώντας σας νομικές συμβουλές; Ποια είναι τα συχνότερα νομικά θέματα που απασχολούν έναν start-upper;

Ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία της δουλειά μας είναι ότι ως δικηγόροι καλούμαστε να διαχειριστούμε πολλές διαφορετικές προσωπικότητες. Έτσι, υπάρχουν εκείνοι, οι οποίοι μας θέλουν στο πλευρό τους διαρκώς και σε όλες τις σημαντικές στιγμές της εταιρείας, παρ’ ότι δεν έχουν αμιγώς νομικό χαρακτήρα. Υπάρχουν, επίσης, εκείνοι οι οποίοι ζητούν νομική υποστήριξη μονάχα για συγκεκριμένα νομικά ζητήματα. Και, τέλος, υπάρχουν εκείνοι οι οποίοι απευθύνονται σε εμάς, αφού έχει δημιουργηθεί ένα πρόβλημα και έχει φτάσει στο… απροχώρητο. Για το τελευταίο φταίει συχνά και η τάση όλων μας να στηριζόμαστε σε συμβουλές από το διαδίκτυο, κάτι που ως άνθρωποι κατανοούμε απόλυτα αφού -κακά τα ψέματα- ποιος από μας δεν έχει ψάξει στο Google τα συμπτώματα μιας ασθένειας;!

Τα ζητήματα που έχουν στο μυαλό τους όσοι μας απευθύνονται είναι συνήθως η αποτύπωση των όρων συνεργασίας μεταξύ της ιδρυτικής ομάδας, η σύσταση εταιρείας και ο εταιρικός τύπος, η σύναψη συμβάσεων με συνεργάτες, η προστασία των διακριτικών γνωρισμάτων της εταιρείας και της πνευματικής ή και βιομηχανικής της ιδιοκτησίας και οι ρήτρες εμπιστευτικότητας για την προστασία του εμπορικού απορρήτου.

Ποιες είναι, λοιπόν, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει κάποιος, όταν θελήσει να υλοποιήσει μια επιχειρηματική ιδέα; Υπάρχει κάτι που θα πρέπει να έχει υπ’ όψιν του και το οποίο ενδεχομένως δεν υπολογίζει; Ακόμη και κάποιος νομικός κίνδυνος;

Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι νέοι επιχειρηματίες είναι η καταγραφή των συμφωνιών τους με νομικά έγκυρο τρόπο, ο οποίος να προστατεύει επαρκώς τα συμφέροντά τους. Για παράδειγμα, είναι συχνό φαινόμενο για την ανάπτυξη ενός λογισμικού, το οποίο μπορεί να αποτελεί το βασικό προϊόν μιας start-up, να μην υπάρχει καμία σύμβαση με εκείνον που έχει αναλάβει το έργο, αλλά μονάχα μια ανταλλαγή e-mail, τα οποία αποσπασματικά ρυθμίζουν ορισμένα ζητήματα. Αυτό σημαίνει ότι, αν δημιουργηθεί κάποιο πρόβλημα, ενδεχομένως να μην υπάρχουν τα κατάλληλα νομικά εργαλεία, ώστε να δοθεί μια λύση υπέρ της εταιρείας σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Ένα άλλο συχνό πρόβλημα, το οποίο οι ίδιοι δεν συνειδητοποιούν, προκύπτει όταν δεν υπάρχουν ξεκάθαρες συμφωνίες μεταξύ των ιδρυτών, αλλά στηρίζονται στο λόγο τους και στην καλή -μέχρι τότε- συνεργασία. Αυτό είναι, όμως, μια συνταγή πιθανής καταστροφής, αν δημιουργηθούν εντάσεις γύρω από οικονομικά ή άλλα ζητήματα.

Τέλος, η χρηματοδότηση από μη θεσμικούς επενδυτές πρέπει να γίνεται με διαφάνεια και παροχή επαρκών εγγυήσεων, ώστε να μην υπάρχουν τριβές και παρεξηγήσεις. Αναφερόμαστε κυρίως στην περίπτωση χρηματοδότησης από το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, καθώς οι θεσμικοί επενδυτές έχουν οι ίδιοι εργαλεία για να προστατευθούν.

Σε κάθε περίπτωση, ο ρόλος μας ως δικηγόροι είναι να τηρούμε τη λεπτή ισορροπία μεταξύ της επαρκούς ενημέρωσης των επιχειρηματιών για τα ρίσκα των κινήσεών τους και του να μην υποσκάπτουμε τις επιχειρηματικές τους δράσεις. Επιχείρηση, εξάλλου, χωρίς ρίσκο δεν υφίσταται.

Όσον αφορά στη χρηματοδότηση και την πνευματική ιδιοκτησία, εκεί υπάρχει κάτι που θα πρέπει να γνωρίζει ένας νέος start-upper;

Για να είμαστε ειλικρινείς, οι περισσότεροι νέοι επιχειρηματίες έχουν μια στρεβλή εικόνα της νομοθεσίας για την πνευματική ιδιοκτησία και για την προστασία των διακριτικών γνωρισμάτων της επιχείρησής τους. Συχνά δεν γίνεται καμία προεργασία και έρευνα σχετικά με το αν ένα διακριτικό γνώρισμα μπορεί να κατοχυρωθεί ως σήμα ή αν προσβάλλει τα διακριτικά γνωρίσματα μιας άλλης επιχείρησης. Ειδικά σε επιχειρήσεις που το μοντέλο τους είναι B2C, το πρόβλημα αυτό μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα.

Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την περίπτωση μια εταιρείας, η οποία ενώ είχε ετοιμάσει, διαφημίσει και κυκλοφορήσει ένα πρωτοποριακό συμπλήρωμα διατροφής, αναγκάστηκε τελευταία στιγμή να το αποσύρει από την κυκλοφορία, καθώς προσέβαλε ένα σήμα φήμης. Φυσικά ένα τόσο κραυγαλέο λάθος θα είχε αποφευχθεί αν υπήρχε σωστή νομική καθοδήγηση, εξοικονομώντας στην εταιρεία πολύτιμο χρόνο αλλά και κόστος!

Σχετικά, δε, με την πνευματική ιδιοκτησία, υπάρχει μεγάλη παρανόηση, μεταξύ άλλων αναφορικά με τη δυνατότητα να αποκτηθεί προστασία για την ιδέα πίσω από ένα ηλεκτρονικό πρόγραμμα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι πολλοί αντιλαμβάνονται την απαγόρευση αντιγραφής του πηγαίου κώδικα ως απόλυτη προστασία, το οποίο σε καμία περίπτωση δεν ισχύει, αφού ένας ανταγωνιστής μπορεί ενδεχομένως να πετύχει το ίδιο αποτέλεσμα με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Έτσι, υποτιμάται η σημασία της υπογραφής συμφωνητικών εμπιστευτικότητας και της λήψης μέτρων προστασίας του εμπορικού απορρήτου της εταιρείας.

Όσον αφορά στη χρηματοδότηση από θεσμικούς επενδυτές, υπάρχουν, κυρίως, οι επιχειρηματικοί άγγελοι και τα Venture Funds. Πρακτικά, όμως, είναι δύσκολο για μια νέα ομάδα να αποκτήσει απευθείας πρόσβαση σε τέτοιου είδους χρηματοδότηση, αν δεν έχει συμμετάσχει σε κάποιο από τα προγράμματα incubators/accelerators ή δεν έχει δώσει τα διαπιστευτήριά της με κάποιον άλλον τρόπο. Επίσης, οι νέοι επιχειρηματίες πρέπει να έχουν στο μυαλό τους ότι οι θεσμικοί επενδυτές θα «ξεψαχνίσουν» την εταιρεία στο πλαίσιο του «due diligence» και, επομένως, κάθε αστοχία στην εταιρική λειτουργία μπορεί να αποκαλυφθεί και να έχει σοβαρές συνέπειες.

Γενικότερα, ποια η γνώμη σας για το νομικό πλαίσιο γύρω από το οποίο λειτουργεί, αυτή τη στιγμή, το ελληνικό start-up οικοσύστημα; Υπάρχουν σημεία που, ως νομικοί, βλέπετε πως χρειάζεται κάποια αλλαγή ή βελτίωση;

Θεωρούμε πως το να ιδρυθεί στην Ελλάδα μια Ι.Κ.Ε. (η συνηθέστερη μορφή για μια start-up) και να διεκδικήσει, μάλιστα, και την εγγραφή της στο μητρώου του Elevate Greece, είναι μια διαδικασία χωρίς μεγάλη δυσκολία, γραφειοκρατικά εμπόδια ή υψηλά κόστη.

Το μεγαλύτερο εμπόδιο στην ανάπτυξη περισσότερων start-up είναι η έλλειψη οικονομικών πόρων και η δυσκολία στην εξεύρεση χρηματοδότησης. Επίσης, παρ’ ότι υπάρχουν πολλά και αξιόλογα incubators/accelerators, το οικοσύστημα είναι αρκετά κατακερματισμένο και τις περισσότερες φορές δεν προσφέρει επαρκή χρηματοδότηση για την πλήρη ανάπτυξη μιας επιχειρηματικής ιδέας, η οποία βρίσκεται σε πρώιμο (pre-seed) στάδιο.

Πιστεύουμε ότι θα ήταν πολύτιμο να ενώσουν τις δυνάμεις τους οι φορείς του ελληνικού οικοσυστήματος καινοτομίας και να υποστηριχθούν οικονομικά από τον κρατικό προϋπολογισμό, ώστε με τη σειρά τους να παρέχουν και μεγαλύτερη οικονομική υποστήριξη στις start-up που συμμετέχουν στα εν λόγω προγράμματα. Επίσης, οι επιστήμονες και ερευνητές των πανεπιστημίων και των ερευνητικών κέντρων πρέπει να υποστηριχθούν, ώστε να καλλιεργήσουν πρακτικές δεξιότητες για την εμπορική αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνάς τους.

Από τις δράσεις της πολιτείας και τις πρωτοβουλίες του Υφυπουργού Ανάπτυξης και Επενδύσεων, κυρίου Χρίστου Δήμα, ξεχωρίζουμε την αναβαθμισμένη λειτουργία του Elevate Greece και τις πρωτοβουλίες για την ενίσχυση του οικοσυστήματος Μεταφοράς Τεχνολογίας στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, με τη σύμπραξη του Δημόκριτου, του ΟΠΑ, του ΕΜΠ, του ΑΘΗΝΑ και του ΕΠΙΣΕΥ λειτουργεί, πλέον, το «Science Agora» έχοντας συγκεντρώσει μεγάλες δυνάμεις. Αντίστοιχες συμπράξεις γίνονται και εκτός Αθηνών.

Προς το κλείσιμο, πάω στην αρχή, στο ξεκίνημα μιας επιχείρησης –σαν ένα call to action. Κάποιος που έχει αυτή τη στιγμή μια ιδέα και θέλει να την κάνει επιχείρηση, τι κάνει, από που ξεκινάει; Και ποιο είναι το κόστος μιας τέτοιας διαδικασίας;

Κάποιος, ο οποίος δεν έχει καμία πρακτική επιχειρηματική εμπειρία θα έχει μεγάλο όφελος με το να αναζητήσει incubators/accelerators σχετικά με το επιχειρηματικό του αντικείμενό και να κάνει αίτηση για να συμμετέχει στο σχετικό πρόγραμμα.

Από νομικής άποψης και εφόσον έχει αποφασιστεί η σύσταση εταιρείας, πρέπει να συνταχθεί ένα καταστατικό το οποίο θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες της ιδρυτικής ομάδας με ορίζοντα, βέβαια, τη μελλοντική ανάπτυξη της εταιρείας. Επιπλέον, πρέπει οι ιδρυτές να λάβουν νομικές συμβουλές σχετικά με τα ζητήματα της πνευματικής-βιομηχανικής ιδιοκτησίας, που αφορούν στα προϊόντα ή τις υπηρεσίες της εταιρείας και τα διακριτικά γνωρίσματά της. Με αυτόν τον τρόπο θα έχουν προσχεδιάσει τις ενέργειες που απαιτούνται για την προστασία της εταιρείας τους και θα έχουν κατά νου τι θα πρέπει να προσέχουν σε μελλοντικές συνεργασίες τους.

Από εκεί και πέρα, πολλά ζητήματα εξαρτώνται και από το είδος της επιχείρησης. Για παράδειγμα, σε εταιρείες που θα έχουν κάποια μορφής e-shop θα πρέπει να προσέχουν ζητήματα δικαίου του καταναλωτή και εφαρμοστέου δικαίου (αν απευθύνονται στη διεθνή αγορά), σε εταιρείες που επεξεργάζονται προσωπικά δεδομένα, ζητήματα GDPR κ.ο.κ... Σε κάθε περίπτωση, βοηθά να υπάρχουν οι σωστές βάσεις και να μην γίνεται προσπάθεια να διορθώνονται λάθη και παραλείψεις εκ των υστέρων.

Τέλος, τα έξοδα για τη σύσταση μιας εταιρείας με τη μορφή της Ι.Κ.Ε. είναι ασήμαντα σε σύγκριση με τα λειτουργικά έξοδα για τη μίσθωση μιας έδρας, για τη λογιστική παρακολούθησή της και για την ασφάλιση του διαχειριστή της. Τα έξοδα αυτά μπορεί να κρατηθούν χαμηλά ή να πολλαπλασιαστούν ανάλογα με το business plan της εταιρείας.

Υπάρχουν επόμενα βήματα σε αυτήν την εκδοτική προσπάθεια; Θα μπορούσε να υπάρξει ένα δεύτερο βιβλίο, που να σχετίζεται με τις start-ups; Παράλληλα, υπάρχουν άλλα σχέδια –ενδεχομένως δράσεις ή εκδηλώσεις που προγραμματίζετε– γύρω από το βιβλίο «Start-up Enterprise: The Legal Guide»;

Το πιο σημαντικό για εμάς είναι ότι γίνεται μια πολύ μεγάλη προσπάθεια αυτά τα χρόνια στη χώρα μας και μας αρέσει πολύ που είμαστε μέρος της. Έχουμε πάρα πολύ πλούσιο δυναμικό στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα, πολλούς πτυχιούχους με προσόντα και ανθρώπους κάθε ηλικίας με φρέσκες επιχειρηματικές ιδέες.

Ήδη έχουμε παρουσιάσει κάποια workshops σε φοιτητές, από τα οποία αποκομίσαμε θετικές εντυπώσεις και βρισκόμαστε σε συζητήσεις με φορείς, ώστε από το φθινόπωρο να παρέχουμε πιο οργανωμένα βασική νομική εκπαίδευση και καθοδήγηση σε ομάδες με καινοτόμες ιδέες.

Όσον αφορά στη συγγραφική μας δραστηριότητα, στον οδηγό μας έχουμε επικεντρωθεί στις βασικές νομικές έννοιες που πρέπει να έχει ένας νέος επιχειρηματίας στο μυαλό του. Υπάρχουν, όμως, και πιο εξειδικευμένα νομικά ζητήματα για τα οποία διαπιστώνουμε μεγάλο ενδιαφέρον. Θα κινηθούμε, λοιπόν, ανάλογα με το feedback που λαμβάνουμε και τις ανάγκες που εντοπίζουμε στο οικοσύστημα των start-up.