Τεχνητή νοημοσύνη και συνειδητότητα – το συνειδητοποιημένο ανθρωποειδές ρομπότ

Σε προηγούμενο άρθρο προσπάθησα, μέσα από μία φανταστική ιστορία όπου πρωταγωνιστούσε ο Ευγένιος, ένα ανθρωποειδές ρομπότ, να δώσω κάποια εναύσματα για σκέψη σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη και τα επιτευγματά της.

Ο Ευγένιος, που “εργαζόταν” ως διανομέας πίτσας, εξιστορούσε τις προσπάθειες των δημιουργών του να τον κάνουν τόσο όμοιο με άνθρωπο, ώστε να μην μπορεί κάποιος, που είχε μόνο μία απλή επικοινωνία μαζί του, να καταλάβει ότι είχε να κάνει με μία μηχανή. Και ενώ ήταν ήδη πολύ προχωρημένος σε θέματα πλοήγησης μέσα στον δαιδαλώδη Ελληνικό αστικό ιστό, και μάλιστα χωρίς μηχανάκι, ήταν αρκετά ειλικρινής (δηλ. οι κατασκευαστές του ήταν αρκετά έντιμοι) για να ομολογήσει ότι δεν μπορούσε να γελάσει με ένα ένα αστείο, όπως οι άνθρωποι. Ή, ότι ναι μεν μιλούσε πολλές γλώσσες, και μάλιστα μετέφραζε σε οποιαδήποτε γλώσσα, αλλά χωρίς να καταλαβαίνει τι μετέφραζε, όπως ένας ανθρώπινος μεταφραστής. Ή ότι δεν ένιωθε κάποια αίσθηση συλλογικότητας μαζί με τα άλλα ανθρωποειδή που εργαζόταν μαζί του.

Ξεκινώντας να γράψω το άρθρο αυτό, διαβάζω στην ειδησεογραφία ότι η Κίνα, στα πλαίσια της έρευνας και ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, ανακοινώνει το σχέδιο να ξεκινήσει μαζική παραγωγή ανθρωποειδών ρομπότ, εκτιμώντας ότι η χρήση τους θα επιφέρει μία επανάσταση πιό ριζική ακόμα και από τη χρήση των κινητών τηλεφώνων.

Και ναι μεν μπορεί η επανάσταση που ευαγγελίζονται οι Κινέζοι να πετύχει, εφ’ όσον μάλιστα δεν είναι οι μόνοι που επιδιώκουν αυτό τον σκοπό. Αλλά από την άλλη πλευρά, νομίζω πως ο συνειδητοποιημένος πολίτης θα πρέπει να εκτιμήσει το τεχνολογικό αυτό επίτευγμα, όταν έρθει, στη σωστή του διάσταση. Μία διάσταση που της λείπουν ακόμη πολλά για να μοιάζει με άνθρωπο, αλλά κυρίως της λείπει η συνειδητότητα.

Πως να μιλήσει κανείς για τη συνειδητότητα, αφού ακόμη και οι επιστήμονες που ασχολούνται με την έννοια και τη μελέτη της, δεν έχουν καταλήξει σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τί σημαίνει να είναι ένα ον προικισμένο με το βασικό αυτό συστατικό; Και πράγματι, σε μία πρόσφατη δημοσίευση 19 διακεκριμένων επιστημόνων με ημερομηνία 23 Αυγούστου 2023, το τελικό συμπέρασμα είναι ότι δεν συντάσσονται με καμμία από τις επικρατούσες θεωρίες της επιστήμης της συνειδητότητας. Αντ’αυτού, συντάσσουν ένα κατάλογο με τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν την ύπαρξη συνειδητότητας σύμφωνα με τις κυριώτερες θεωρίες, και των οποίων η ύπαρξη (ή η απουσία) χαρακτηρίζει ένα όν συνειδητό (ή μή). Προτείνουν λοιπόν να κρίνουμε αν ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης, το οποίο θέτει υποψηφιότητα να χαρακτηριστεί ως συνειδητό, έχει πράγματι προοπτικές να χαρακτηριστεί ως συνειδητό, ανάλογα με το αν διαθέτει τις ιδιότητες αυτές.

Ο κατάλογος στην επιστημονική ανακοίνωση που ανέφερα περιλαμβάνει 14 ιδιότητες, που προέρχονται από 6 συνολικά θεωρίες. Άλλες ιδιότητες είναι εύκολα κατανοητές για τον μέσο άνθρωπο, όπως η ικανότητα να εστιάζει την προσοχή του σε αυτό που τον ενδιαφέρει, ξεχωρίζοντας μέσα από τα ερεθίσματα που δέχεται μόνο αυτά που είναι σημαντικά. Άλλες ιδιότητες είναι πιό δυσνόητες, όπως ο μηχανισμός με βάση τον οποίο λειτουργεί η ανθρώπινη φαντασία. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να προσπαθήσει κάποιος να διακρίνει, πόσες από τις ιδιότητες αυτές διαθέτει ο Ευγένιος του προηγούμενου άρθρου, που, ας μην ξεχνάμε, είναι ένα δημιούργημα της φαντασίας του συγγραφέα. Μία τέτοια ανάλυση θα ήταν αρκετά χρονοβόρα, και γι αυτό προσπαθώ εδώ να αναφέρω απλά κάποιες από τις χαρακτηριστικές αυτές ιδιότητες, που συναποτελούν τη συνειδητότητα και που μου φαίνονται πιο σημαντικές.

Μία πρώτη ιδιότητα της συνειδητότητας είναι η ικανότητα να σχεδιάζουμε τη δράση μας και να δρούμε στοχευμένα, επιδιώκοντας τον έλεγχο στα αποτελέσματα της δράσης. Η συνειδητότητα δεν αφορά το τί αισθανόμαστε πλησιάζοντας το χέρι μας σε ένα αντικείμενο που καίει, αλλά αφορά τον έλεγχο που εξασκούμε στο χέρι μας απομακρύνοντάς το από το αντικείμενο. Μάλιστα για κάποιους ερευνητές η θεμελιώδης αυτή ικανότητα είναι έκφανση της ελεύθερης βούλησης (που και αυτή είναι χαρακτηριστικό της συνειδητότητας). Οι ερευνητές αυτοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι ιδιότητες αυτές είναι αποτέλεσμα βιολογικής εξέλιξης.

Μία άλλη ιδιότητα είναι το σύνολο των ικανοτήτων που μας δίνει ο λόγος, και ιδιαίτερα η αντίληψη νοημάτων, η αναλυτική ικανότητα να συλλαμβάνουμε και να περιγράφουμε αιτιακές σχέσεις και να τις μετατρέπουμε σε στοχευμένη δράση σύμφωνα με τις επιθυμίες μας, και η αποτελεσματική επικοινωνία με άλλα όντα προικισμένα με συνειδητότητα. Μάλιστα, κατά κάποιους ερευνητές, η ικανότητα να επικοινωνούμε προφορικά σχετικά με τις εμπειρίες, τις επιθυμίες και τις σκέψεις μας είναι θεμελιώδες συστατικό της συνειδητότητας. Ένα συμπέρασμα αυτών των θεωριών είναι ότι οποιοδήποτε μή βιολογικό όν δεν μπορεί να είναι προικισμένο με συνειδητότητα.

Σκέφτομαι πως ο πλούτος των γλωσσών και η πολλαπλότητα των εκφραστικών τους δυνατοτήτων είναι ακόμη ένα πεδίο όπου μπορούμε να αντιληφθούμε το ρόλο της συνειδητότητας. Τί είναι εκείνο που κάνει τον ανθρώπινο μεταφραστή να επιλέξει τη συγκεκριμένη έκφραση για να μεταφράσει από μία γλώσσα σε μία άλλη; Μάλλον η συνειδητή γνώση για το νόημα που θέλει να αποδώσει και στις δύο γλώσσες, και όχι η στείρα αντιστοίχιση εκφράσεων μέσα από έναν μαθηματικό αλγόριθμο βασισμένο στη στατιστική.

Καταλήγοντας, να πω και μία δική μου σκέψη. Θα μπορούσαμε ποτέ να ισχυριστούμε ότι ένα όν διαθέτει συνειδητότητα, δηλ. σκέφτεται και ενεργεί συνειδητά, αν δεν διαθέτει ασυνείδητο; Αν η απάντηση είναι ότι η συνειδητότητα προϋποθέτει και την ύπαρξη του ασυνείδητου (το οποίο προϋποθέτει μία μακρόχρονη εξελικτική πορεία από νήπιο σε ενήλικα, ή ενδεχομένως μία κληρονομικότητα μέσω DNA), τότε πως θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης διαθέτει συνειδητότητα;

Ένα συμπέρασμα είναι πάντως πέρα από κάθε αμφιβολία. Η έρευνα σχετικά με την συνειδητότητα έχει προχωρήσει πολύ και έχει πολύ πιό ουσιαστικά συμπεράσματα από τον καιρό που ο Isaac Asimov συνέλαβε τους τρεις (και μετέπειτα τέσσερις) κανόνες της ασφαλούς λειτουργίας των ρομπότ. Βλέπουμε όμως ότι η έρευνα σχετικά με τη συνειδητότητα βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, χωρίς να έχει καταλήξει σε μία ενοποιημένη, γενικά παραδεκτή θεωρία. Θα ήταν λοιπόν φρόνιμο να μελετήσουμε πολύ περισσότερο τη συνειδητότητα πριν αποπειραθούμε να την ενσωματώσουμε σε οποιοδήποτε τεχνητό ανθρωποειδές.